Bruegel, visionair?

Bruegel was een visionair, ook onbewust en ongewild. Zijn laatste schilderij De ekster op de galg bewijst het. Bruegel schilderde linksonder een ‘kakker’, die zijn darmen ledigt. Is dit een eerbetoon aan Joachim Patinir, die het kakkertje, symbool van zijn geboortestad Dinant, schilderde in een aantal van zijn werken?

Patinir was de pionier van de Vlaamse landschapschilderkunst. Albrecht Dürer loofde hem tijdens zijn bezoek aan Antwerpen in 1520 als ‘der gut landschafft maler’/’den goeden landscapscildere’, wat van dan af een nieuwe term werd voor deze specialisatie in de schilderkunst.[1]

Vrij algemeen wordt aangenomen dat de landschapschilderkunst van Patinir en Herri met de Blès, ook afkomstig van Bouvignes-sur-Meuse, en mogelijk een verwant/oomzegger van Patinir, Bruegels landschapsschilderkunst geïnspireerd heeft. Volgens Gibson heeft Bruegel hun kunst bestudeerd.[2] Hij ziet op Bruegels schilderij De hooioogst “een van de meest betoverende vergezichten, waarvan de fijne blauwe tonaliteiten doen denken aan Patinir.”[3] Ook De ekster op de galg voert Gibson terug op Patinir en Bles.[4]

In hoofdstuk 4 van mijn boek formuleerde ik de hypothese dat de jonge Bruegel zijn eerste opleiding kreeg in de schildersschool van Lambert Lombard in Luik. In mijn artikel Leodium, de speld in het hooiveld lever ik een begin van bewijs van een passage van Bruegel in Luik.

Lambert Lombards ouders waren Grégoire Lombard en Jennon-Barbette, dochter van Léonard le Patinier.[5]

Was de maternale grootvader van Lombard, Léonard le Patinier, een verwant van Joachim Patinir? Is hij de Maas stroomafwaarts gevolgd van Dinant tot in Luik? Lambert Lombard kreeg zijn opleiding onder meer in Antwerpen bij Jan De Beer (of Aert De Beer?) in het begin van de jaren 1520. [6] Omdat Joachim Patinir een verwant was die hem introduceerde bij zijn collega?

Patinir was al overleden voor Bruegel geboren werd. Lombard zou dus de link kunnen zijn tussen Bruegel en Patinir/Herri met de Bles, ook genoemd Henri la Chouette (naar het uiltje dat hij op/in een aantal van zijn werken als signatuur aanbracht). Verbindt de Maas Patinir, Lombard, Herri met de Bles en Bruegel?

Volgens Karel van Mander liet Bruegel De ekster op de galg bij testament na aan zijn vrouw. In zijn Schilder-Boeck schreef hij in 1604: “Hy liet zijn Vrouwe in Testament een stuck met een Exter op de galgh / meenende met d’Exter de clappighe tongen / die hy de galgh toe eygende.”

De Ekster op de galg bevindt zich nu in het Hessisches Landesmuseum te Darmstadt. De ironie van de geschiedenis heeft gewild dat Bruegels laatste werk in Darmstadt is beland. Bruegel was een visionair maar dat kan hij niet voorzien hebben. Wel zou hij ongetwijfeld de humor hiervan ingezien en gesmaakt hebben. Een darmlediging in Darmstadt.

[1] Joachim Patinir, °Bouvignes-sur-Meuse/Dinant, 1483 †Antwerpen, 1524; Van den Branden, F.J., Geschiedenis van de Antwerpsche schilderschool, Drukkerij J.E. Buschmann, Antwerpen, 1883, 112

[2] Gibson, Walter, Bruegel, 26, 29, 37, 42 en 43

[3] Gibson, Walter, o.c., 154

[4] Gibson, o.c., 194

[5] Denhaene, Godelieve, Lambert Lombard, Mercatorfonds, Antwerpen, 1990, 13

[6] Ewing, Dan, Jan de Beer’s lifetime reputation and posthume fate (www.jhna.org)